مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد در مشهد در جنوب حرم علی بن موسی الرضا به دستور گوهرشادبیگم همسر شاهرخ ساخته شد. به دلیل ظرافت و زیبایی کاشیکاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد از شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری؛ و به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با آرامگاه علی بن موسی الرضا از مهمترین و شلوغترین مسجدهای ایران بهشمار میرود، بهطوریکه برخی آن را پُربازدیدترین مسجد در ایران میدانند.
بارها و در زمانهای مختلف، بر اثر عوامل طبیعی و انسانی صدمات فراوانی متوجه مسجد گوهرشاد شده است؛ از جمله در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که بازسازی گشت و همچنین از جمله مرمتهای دیگر مسجد پس از گلولهباران روسها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوانهای مسجد منجر گردید که در سال ۱۳۳۹ قمری گنبد و ایوان مقصوره و ایوانهای شرقی و غربی مسجد مرمت گردیدند. گنبد ایوان مقصوره، در سال ۱۳۳۹ش برای مرمت اساسی تخریب گشت و ساخت مجدد آن توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگیهای گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز گردید و در سال ۱۳۴۱ش خاتمه یافت که در همان زمان نیز سنگهای ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض گردید و کف ایوان با سنگهای مرمر مفروش گشت و در سال ۱۳۴۵ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبهای مزین گردید.
اسم گوهرشاد در دو جا با کاشی معرق نگاشته شدهاست: یکی در قسمت بالای در نقرهای که به دارالسیاده میرود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر میباشد. در قسمت وسط نیز کتیبهای به نام محمد رضا امامی وجود دارد. شیوه ساخت این مسجد به سبک چهار ایوانی است و در طی سالها گنبد آن چهار بار تعمیر شدهاست. سبک معماری این بنا به شیوهٔ تیموری و نام معمار آن استاد قوامالدین شیرازی ذکر گردیدهاست.
مسجد گوهرشاد مسجدی کلاسیک و به سبک مساجد چهار ایوانی ساخته شدهاست. صحن مسجد تقریباً به شکل مربع و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ تاریخی و در فواصل ایوانها هفت شبستان وسیع و شش در ورودی و خروجی است.
طول صحن مسجد حدود ۵۶٫۱۳ متر و عرض ۵۱٫۱۸ متر و مجموعاً حدود ۲۸۷۳ مترمربع مساحت دارد. ابوانهای مجلل و مرتفع در اضلاع مسجد به قرینه یکدیگر ساخته شدهاست.
ایوانها
- ایوان مقصوهhttps://arasseir.com (جنوبی): مهمترین ایوانِ مسجد. حدود ۵۰۰ مترمربع مساحت، ۳۷ متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع، از مهمترین ایوانهای مسجدهای ایرانی که هنرهای گوناگون در آن به کار رفتهاست. کتیبهٔ بایسنقر (فرزند گوهرشاد) که از بهترین ثلثنویسان عهد تیموری بوده، در این ایوان است که تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در آن نوشته شدهاست. محراب مسجد در میانِ ایوان جای دارد که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شدهاست. کتیبهای در میان مقرنس کاریهای آن نیز وجود دارد. گنبد مسجد بر بالای این ایوان است.
یکی دیگر از اجزای ایوان منبری است که امروزه به نام «صاحب الزمان» خوانده میشود که از چوبِ گردو و گلابی ساخته شده و هنرهای منبت کاری در آن به کار رفته. سازندهٔ این منبر «محمد، نجّار خراسانی» هنرمند ناشناس عصر فتحعلیشاه قاجار میباشد. این منبر سال ۱۳۲۵ / ۱۹۴۶ م به دستِ «حیدر نیکنام گلپایگانی» تعمیر شد.
گنبد و منارهها
گنبد مسجد به بلندی ۴۱ متر بر بالای ایوان مقصوره جای دارد و سطح خارجی آن با آجر لعابدار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شدهاست. در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع ۴۳ متر ساخته شده و دارای کتیبههایی است. این منارهها از روی زمین شروع میشوند و پیوسته به ایوان مقصوره بالا میروند و به شکل گلدسته در میآیند.
دور خارجی گنبد ۸۵٫۶۱ متر است به دلیل مشکلاتی که برای آن به وجود آمد در سال ۱۳۴۱ برچیده شد و دوباره گنبد فعلی با مصالح جدید ساخته شد و تزئین شد.
صحن
مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت ۲۸۰۰ مترمربع دارد و زیربنای آن ۹۴۰۰ متر مربع است.
منبر صاحبالزمان
در زاویه جنوبی ایوان مقصوره نزدیک به محراب منبر بلندی معروف به منبر صاحبالزمان قرار دارد. این منبر در سال ۱۲۴۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه قاجار به دست محمد نجار از چوب گردو و گلابی ساخته شدهاست. از خصوصیات بار این منبر شیوه منبتکاری و قلمزنی آن و همچنین عدم استفاده از آهن و میخ در ساختش میباشد. ساخت این منبر در سال ۱۳۲۵ آغاز شد که پس از ۵ سال متوقف گردید که بعداً توسط محمد نجار به اتمام رسید.
ارتفاع منبر از زمین تا عرشه (جای نشستن) ۷٫۵ متر و دارای ۱۴ پله است و ابعاد عرشه ۱٫۱۴ در ۱٫۱۲ میباشد.
واقعه مسجد گوهرشاد مشهد
یک مورد از دهها مورد دخالت آن فقیه عظیم الشان در امور سیاسی،اجتماعیمسلمانان،عکس العمل آن فقیه بزرگ در برابر حوادث مسجد گوهرشاد بود.فاجعه مسجد گوهرشاد مشهد، یکی از دهها و صدها حوادث جنایتبار دوران رضاخانپهلوی است که مردم مسلمان را در راه حمایت از روحانیتبه خاک و خون کشید.آنروز مردم در اعتراض به دستگیری آیة الله العظمی سید حسین قمی دستبه تظاهراتزده بودند.وقتی خبر به رضا شاه رسید که دهها هزار نفر از مردم مشهد به دفاع ازاهداف اسلام و روحانیت در مسجد گوهرشاد اجتماع کردهاند،دستور داد همه مردم رااز طرف درها و چهار طرف پشتبام مسجد،به رگبار مسلسل ببندند و هیچ نوع رحم بهصغیر و کبیر و زن و مرد نکنند.دستور دژخیم تاریخ،توسط مامورین جنایت کار اوعملی شد و مردم بیدفاع را به صفیر گلوله بستند و چندین هزار نفر از زن و مرد وروحانی و غیر روحانی،زائر و بومی را به شهادت رساندند.پس از این یورش وحشیانهو سبعانه،درهای مسجد را باز کردند و زندگان را بیرون بردند و کشتگان را به کامیونهاریخته و همه را در خندقی که در بیرون شهر برای همین منظور حفر کرده بودند،ریختند و روی آن را پوشاندند که هنوز آن نقطه به«قتلگاه»مشهور است.
پس از این ماجرا،«آیة الله سید حسین قمی»در باغ سراج الملک شهر ریمحبوس گردید و هر گونه تماس با ایشان ممنوع اعلام شد.بعد از یک ماه در آخر ماهربیع الثانی بود که او را به اتفاق فرزندش و جمعی دیگر به اعتاب مقدسه تبعید کردند.
بر اساس کتاب نهضت روحانیون (ج 2،ص 161) وقتی آیة الله سید حسین قمی وارد کربلا شد،آیة الله العظمی مرحوم سید ابو الحسناصفهانی،دامادشان آقای سید میرزا را با نامهای به نمایندگی از خود خدمت ایشان اعزامنمود و آقا سید میر گفته بود:«آقا به من دستور دادهاند از طرف ایشان دستشما راببوسم.»این عمل آیة الله اصفهانی،مرجع تقلید اسلامی اثر خود را بخشید و به اینترتیب آیة الله اصفهانی رضایتخود را از اعمال و خدمات آن عالم ربانی و نارضایی وخشم خود را از اعمال فجیع دولتسرسپرده رضاخانی اعلام نمودند.»
